Przed i na Expo 67

Historia powstania pomnika Mikołaja Kopernika w Montrealu jest pewnym wycinkiem z życia 
Polonii kanadyjskiej w dość ważnym okresie jej dziejów. W maju 1960 roku ponad 200 przedstawicieli organizacji polonijnych zrzeszonych w Kongresie Polonii Kanadyjskiej uchwaliło jednomyślnie by uczcić 1000 lecie chrztu Polski przypadające na 1966 rok. W następnych 
latach przedstawiono szereg pomysłów jak te uroczystości miałyby wyglądać. 

Postanowiono, że główne uroczystości milenijne Polonii kanadyjskiej ześrodkowane będą w Montrealu w czasie Wystawy światowej Expo 67, czyli od kwietnia do października 1967. 
Wysunięty przez architekta Andrzeja Madeyskiego projekt ufundowania pomnika Mikołaja Kopernika, na wzór pomnika stojącego w Warszawie, uznano za najważniejszy. Miał to być 
drugi odlew z oryginału znajdującego się w Muzeum Thorvaldsena w Kopenhadze. 

Uznano, że Kopernik jako wszechstronny humanista i światowej sławy astronom jest doskonałym przedstawicielem naszego dorobku na polu nauki oraz wkładu do kultury ogólnoludzkiej w okresie 1000 lecia Polski chrześcijańskiej. Uważano, że postać Kopernika również idealnie harmonizuje z tematem Wystawy Światowej "Człowiek i jego świat". Umieszczenie zaś pomnika w grupie pawilonów poświęconych "człowiekowi-odkrywcy" to słuszny hołd dla człowieka, który stworzył podwaliny pod nowoczesną naukę o wszechświecie. Ponadto uznano, że ofiarowanie pomnika Kanadzie na 100-lecie jej Konfederacji da wyraz przywiązania Polonii do tego kraju. 

Powołany został Obywatelski Komitet Budowy Pomnika Mikołaja Kopernika w Montrealu, a jego przewodniczącym został inż. Eugeniusz Baranowski. Komitet dokonał nadzwyczajnego wysiłku. 
Nie tylko zebrano potrzebną ilość pieniędzy (wśród 1700 ofiarodawców zebrano ponad $48,600 poniesione koszta $46,600), ale  Komitet zajął się wszystkim sprawami związanymi z zamówieniem pomnika, jego transportem, oraz promocją tego wydarzenia (drukowane były specjalne plakaty, kartki świąteczne, organizowane konferencje prasowe i etc.). 

Nie sposób jest w tym miejscu przedstawić ogromu pracy poszczególnych członków Komitetu. Zainteresowanych odsyłam do broszury: Pomnik Mikołaja Kopernika. Sprawozdanie Obywatelskiego Komitetu Budowy Pomnika Mikołaja Kopernika w Montrealu. 

W przewodniku po Expo 67 drukowanym w językach francuskim i angielskim o nakładzie 10 milionów egzemplarzy umieszczono tekst o Koperniku i o pomniku Kopernika jako darze Polonii 
dla Kanady z okazji 1000-lecia Chrztu Polski i 100-lecia Federacji Kanady. Było to osiągnięcie propagandowe o dużym znaczeniu, ponieważ Polska nie brała udziału w Expo 67, a projektowane stoisko polonijne w pawilonie federalnym nie zostało zrealizowane. Mikołaj Kopernik na swym pomniku był więc głównym reprezentantem narodu polskiego na tej wspaniałej światowej wystawie, którą zwiedziło ponad 50 milionów gości. Był magnesem przyciągającym tysiące dzieci, młodzieży i dorosłych. 

Po zakończeniu wystawy - 19 maja 1968 roku w ramach obchodu Święta Narodowego 3 Maja, odbyło się uroczyste przekazanie pomnika Kopernika miastu Montreal na ręce mera -  Jeana Drapeau. Specjalny akt przekazania wykonany został na pergaminie przez artystę malarza Aleksandra Olesko-Ferworna. Kaligraficzny tekst zaczynał się od słów: „Pamięci Tysiąclecia Chrześcijańskiej Polski i w celu utrwalenia wciąż żywego przywiązania do dziedzictwa kulturowego swoich przodków, a zarazem dla uczczenia setnej rocznicy wiekopomnego aktu Konfederacji Kanady tenże pomnik miastu Montrealowi aktem niniejszym w darze przekazuje (...) 

W uroczystości tej wzięli udział działacze Kongresu Polonii Kanadyjskiej, przedstawiciele duchowieństwa, organizacji polonijnych i tysiące widzów. W listopadzie 1968 roku została podpisana przez mera Drapeau i inżyniera Baranowskiego umowa notarialna, w której miasto Montreal jako właściciel pomnika wzięło na siebie wszelkie obowiązki umieszczenia pomnika w godnym miejscu i dbania o jego wygląd i konserwacje. Pomnik Mikołaja Kopernika został postawiony na placu Chaboillez Square, tuż przed nowo wzniesionym Dow Planetarium.  
Pod tym adresem stał prawie pół wieku.
 

Przeprowadzka 

W roku 2011 miasto Montreal ogłosiło na terenie dawnej wioski olimpijskiej budowę nowego Planetarium Rio Tinto. Pozwoliłem sobie zapytać ówczesnego dyrektora Planetarium pana Pierre Lacombe, czy w nowej koncepcji architektonicznej znajdzie się miejsce dla pomnika naszego wielkiego astronoma. Nie tylko uzyskałem zapewnienie, że pomnik zostanie przeniesiony, ale przy okazji  również zostanie poddany  gruntowej konserwacji. Pół wieku oddziaływania montrealskiego smogu oraz gołębi było wyraźnie widoczne na pomniku. Miasto Montreal słowa i zawartej umowy dotrzymało. Kopernik stanął w nowym miejscu tuż za stadionem olimpijskim w bezpośredniej odległości do Planetarium. 

W sobotę 05 października 2013 odbyło się symboliczne, ponowne odsłonięcie pomnika, w którym udział wzięli:  dyrekcja planetarium, przedstawiciele władz miejskich, władze Kongresu Polonii Kanadyjskiej, Konsul Generalny RP w Montrealu, polonijne organizacje, młodzież z polonijnych szkół oraz publiczność. Dzięki wystawie zorganizowanej przez Bibliotekę Polską im. Wandy Stachiewicz, uczestnicy wydarzenia mogli  zapoznać się z sylwetką Mikołaja Kopernika oraz historią budowy pomnika.

Cieszono się, że wszyscy, którzy będą odwiedzać Planetarium, będą przechodzić obok pomnika naszego wielkiego Rodaka, który "wstrzymał Słońce, a ruszył Ziemię". Członkowie montrealskiej Polonii wszystkim swoim gościom spoza naszej prowincji z dumą pokazywali pomnik przedstawiający Mikołaja Kopernika. Rzeźba wykonana z brązu ma około 2,8 m. wysokości. Astronom w lewej ręce trzyma sferę armilarną (astrolabium) w kształcie kuli, a w prawej - cyrkiel. 
 

Pusta ręka Kopernika 

Radość trwała do maja 2018 roku, kiedy to jeden z gości Biblioteki Polskiej, archiwista Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej z Nowego Jorku - Teofil Lachowicz podziwiając pomnik astronoma zauważył jego pustą lewą dłoń. Astrolabium zniknęło! E-mail skierowany w tej sprawie do Planetarium pozostawał długo bez odpowiedzi. 

Zastanawiałem się czy astrolabium nie padło łupem złomiarzy metali kolorowych, którzy z niejednego montrealskiego budynku czy pomnika potrafili odkręcić pamiątkowe tablice. 

Historia taka przydarzyła się też warszawskiemu oryginałowi pomnika Mikołaja Kopernika. W 2008 nieznani sprawcy ukradli astrolabium dzierżone przez astronoma, które jednak dzień po incydencie nieznana osoba podrzuciła do Polskiej Pracowni Konserwacji Zabytków na Solcu. 

Po telefonicznej interwencji do dyrekcji Planetarium nadeszła odpowiedź, że astrolabium zostało wysłane do renowacji. Wydawało się to trochę dziwne, bo odnawiane było zaledwie 5 lat wcześniej, a wykonane przecież z solidnego brązu. Proces renowacji trwał dość długo, kolejne zapytania do Planetarium pozostawały bez odpowiedzi. Mimo że interweniował w tej sprawie  również prezes Kongresu Polonii Kanadyjskiej Okręg Quebec. 

W najbliższym otoczeniu pomnika rozpoczęła się wielka budowa i dojście do pomnika było utrudnione. Okolica pomnika przestała zachęcać do odwiedzania i pokazywania go przyjezdnym znajomym. Pusta dłoń astronoma "przesłonięta" została innymi sprawami. 
 

Po 2,5 letniej przerwie 

18 września 2020 roku, w środku koronawirusowej epidemii, otrzymałem e-mail od dyrektora Planetarium - Oliviera Hernandeza, który załączając zdjęcia informował, że Kopernik na pomniku w końcu znalazł swój glob i jednocześnie przeszedł piękną renowację. Uprzątnięty też został skwer dokoła pomnika. Wszystko dobrze się skończyło.

Myślę, że na wiosnę, kiedy to epidemia (mam nadzieję), szczęśliwie przeminie, warto  będzie naszemu Wielkiemu Astronomowi złożyć wizytę, by zobaczyć go w całej jego okazałości. 
 

Stefan Władysiuk

Stefan Władysiuk – bibliotekarz Biblioteki Polskiej im. Wandy Stachiewicz w Montrealu.
 

Od redakcji: więcej informacji o Pomniku Kopernika w Montrealu znajdziesz tutaj.