Od jakiegoś czasu, kwestia rasizmu systemowego zajmuje ważne miejsce w debacie publicznej. Głosy biorące udział w dyskusji są liczne, zróżnicowane i często sprzeczne. Między tymi, które twierdzą, że rasizm jest bolączką naszego społeczeństwa, a tymi, które odmawiają bycia pomawianymi o rasizm i w końcu tymi, które uznają, że rasizm jest problemem wyimaginowanym, trudno się odnaleźć. Jak i co zrozumieć z tego całego "zamieszania"?

W tym artykule proponujemy przedstawić kilka elementów pozwalających zrozumieć temat. Rozpoczniemy od przytoczenia definicji rasizmu i dyskryminacji, następnie wytłumaczymy co oznacza słowo systemowy i powiemy kilka słów o akcjach prewencyjnych. 
 

Zrozumieć fenomen

Baruch Spinoza, siedemnastowieczny filozof holenderski powiedział: "gdy chodzi o sprawy ludzkie, nie śmiać się, nie płakać, nie oburzać się, ale rozumieć."

Często pierwszym krokiem do zrozumienia czegokolwiek jest rozumienie słów, którymi się posługujemy. Dlatego też warto zajrzeć do słownika i poznać lub przypomnieć sobie ich znaczenie podstawowe. W słowniku języka polskiego czytamy, że rasizm to: "pogląd oparty na przekonaniu o nierównej wartości biologicznej, społecznej i intelektualnej ras ludzkich, łączący się z wiarą we wrodzoną wyższość jednej rasy". Definicja ta wpisuje się w pierwotne rozumienie rasizmu, które z czasem jednak zostało rozszerzone o inne aspekty mogące charakteryzować daną grupę czy jednostkę tj. pochodzenie kulturowe, narodowe. Wówczas mówimy o nowym rasizmie lub o neorasizmie. To co łączy oba rodzaje rasizmu, to wprowadzenie rozróżnienia na "my" i "oni". Ci "oni", zwłaszcza w nowym rasizmie - "obcy" nie zawsze są postrzegani jako gorsi, jednak jako tacy, którym nie należą się te same prawa.

To co na papierze wydaje się jasne, w rzeczywistości okazuje się dużo bardziej skomplikowane. Rasizm i jego przejawy są zawsze wplecione czy splecione z innymi fenomenami społecznymi i są mniej lub bardziej widoczne na pierwszy rzut oka. 

Dyskryminacja, według słownika języka polskiego to "prześladowanie poszczególnych osób lub grup społecznych albo ograniczanie ich praw ze względu na rasę, narodowość, wyznanie, płeć itp.". Innymi słowy, jest to niesprawiedliwe i nierówne traktowanie grup lub jednostek ze względu na wybrany aspekt. W kontekście walki z dyskryminacją często mówi się o ograniczeniu lub odmowie "dostępu do…" ze względu na któryś z motywów określonych przez prawo. W Quebec’u, artykuł 10 Karty Praw i Wolności Człowieka (La Charte des droits et libertés de la personne du Québec) określa listę motywów dyskryminacji zabronionych przez prawo, tj.: rasa, kolor, płeć, tożsamość lub wyraz płci - ciąża, orientacja seksualna, stan cywilny, wiek (oprócz przypadków przewidzianych przez prawo); religia, przekonania polityczne, język, pochodzenie etniczne lub narodowe, niepełnosprawność lub używanie środków złagodzenia tej niepełnosprawności, uwarunkowanie społeczne. 
 
Rasizm jak i dyskryminacja są powszechnie zabronione przez prawo, mimo to są zjawiskami uniwersalnymi, a ich przejawy są różne, w zależności od zakątka świata.

W Montrealu, uwaga opinii publicznej została zwrócona ku tej problematyce jednocześnie z trzech powodów: po zabójstwie George’a Floyda i fali Black Lives Matter, którą ona podniosła, śmierci Joyce Echaquan w Centrum szpitalnym w Joliette oraz publikacji raportu montrealskiego Biura konsultacji publicznej (Office de consultation publique de Montréal) dotyczącego rasizmu i dyskryminacji systemowej. 

Rasizm systemowy i dyskryminacja systemowa, nie oznaczają, że wszyscy mieszkańcy miasta czy prowincji są rasistami albo osobami dyskryminującymi. Systemowy (w polskiej terminologii nazywany instytucjonalnym lub strukturalnym) oznacza, że w ogólnym funkcjonowaniu społecznym istnieją mechanizmy, które produkują, powielają i umacniają nierówne traktowanie. Są one wynikiem długotrwałych i nieustannych procesów, na które jednostka nie ma wpływu. Trudność w ich zwalczaniu polega na tym, że często są nieumyślne i trudno zauważalne, ponieważ są głęboko zakorzenione w "normalności" procedur. Zatem, kiedy mówimy o rasizmie i dyskryminacji strukturalnej, nie mówimy o pojedynczych, jednostkowych zachowaniach, lecz pewnej całości, w której funkcjonujemy. Zrozumienie tego aspektu przesuwa ciężar odpowiedzialności z konkretnych osób, na plan instytucjonalny. 
 

Miasto Montreal, zorganizowało konsultacje publiczne po tym, jak organizacja Montréal en action zebrała 22 000 podpisów mieszkańców pod petycją, która takich konsultacji się domagała. W konsultacjach wzięło udział ponad 7000 osób. Celem tego przedsięwzięcia było, na bazie zebranych informacji "zidentyfikowanie zakresu problemu, określenie grup, które potencjalnie mogą stać się jego ofiarami oraz zidentyfikowanie obiecujących perspektyw i konkretnych inicjatyw, które powinny zostać włączone do polityki i programów Miasta, zgodnie z jego odpowiedzialnością za zapewnienie rzeczywistej zmiany."

W wyniku tych konsultacji powstał raport, w którym sformułowane jest jasno 38 zaleceń dotyczących zmian w strukturach i w funkcjonowaniu miasta. Jedno z pierwszych zaleceń dotyczy utworzenia i nominowania komisarza do spraw walki z rasizmem i dyskryminacją. Stanowisko to objęła na początku roku Bochra Mana?. Jej zadaniem jest opracowanie i wprowadzenie w życie planu akcji, który będzie miał na celu zwalczanie rasizmu i dyskryminacji systemowej w strukturach Miasta Montreal.
 

Prewencja

Zwalczanie rasizmu i dyskryminacji systemowej nie jest zadaniem dla jednej osoby. Wymaga długotrwałego procesu zmian. A nic nie robi się samo. Im większa jest świadomość społeczna problemów, które przeszkadzają w byciu pełnoprawnym członkiem społeczeństwa, tym łatwiej jest je rozwiązywać i im zapobiegać.

Morbum evitare quam curare facilius est - "łatwiej zapobiegać niż leczyć" - dlatego prewencja odgrywa ważną rolę w każdej dziedzinie.

W Montrealu działa mnóstwo organizacji pozarządowych pracujących na rzecz prewencji rasizmu i dyskryminacji w różnych środowiskach. Często te jednostki działają lokalnie, na małych terytoriach (np. dzielnica) i cierpią na brak zasobów ludzkich i/lub finansowych. Działacze pracując pojedynczo, często czują się osamotnieni, zmęczeni i nie rzadko sfrustrowani. Z pomocą przychodzi im Réseau pour la paix et l’harmonie sociale (Peace Network for Social Harmony - Sieć na Rzecz Pokoju i Harmonii Społecznej). Od kilku lat, ta organizacja charytatywna współpracuje z wieloma partnerami pochodzącymi z różnych sektorów: filantropii, biznesu, instytucji, nauki, organizacji pozarządowych, itp. To uprzywilejowane miejsce daje wgląd na to co się dzieje na terenie miasta. Réseau zachęca i pomaga w tworzeniu partnerstwa, koordynowaniu współpracy mających na celu połączenie sił i zasobów oraz dzielenie się wiedzą i doświadczeniem dotyczącym najlepszych praktyk działania. 

Réseau pour la paix et l’harmonie sociale koncentruje swoje wysiłki na zapobieganiu przemocy, promowaniu pokoju oraz różnorodności i integracji (Diversity and Inclusion). To właśnie w ramach tej ostatniej problematyki pracuje się nad prewencją rasizmu i dyskryminacji z organizacjami promującymi porozumienie między społecznościami zróżnicowanymi kulturowo i wyznaniowo, niosącymi pomoc imigrantom i uchodźcom w procesie integracji, itd. Réseau organizuje panele, seminaria edukacyjne oraz spotkania między partnerami, które pozwalają im się poznać i nawiązywać współprace. W wyniku jednego z takich spotkań, powstał panel prowadzony przez organizację AISA Canada z okazji Międzynarodowego Dnia Współżycia w Pokoju (Journée international de vivre-ensemble en paix). Réseau regularnie współpracuje z Semaine de sensibilisation musulmane, Semaine d’action contre le racisme. W tym roku, Réseau weszło we współpracę z Montréal en Action w ramach Miesiąca Czarnej Historii (Mois de l’histoire des Noirs). 
Na jesień lub na wiosnę przyszłego roku (w zależności od warunków epidemiologicznych), planowane jest Forum Diversité Inclusion. Wydarzenie to ma być okazją do spotkania się wielu działaczy z dziedziny różnorodności i integracji (Diversity & Inclusion). Stworzy to możliwość wymiany poglądów o najważniejszych problemach, podzielenia się wiedzą i doświadczeniem, ułatwienia współpracy, itd. Ostatecznym celem tego przedsięwzięcia jest stworzenie synergii między uczestnikami i wzmocnienie skuteczności ich działań. 

Jednością silni, jak pisał Mickiewicz. Połączenie sił pozwala lepiej i skuteczniej zwalczać rasizm i dyskryminację, a zarazem budować harmonijne społeczeństwo. Wiedza i współpraca są niezbędnymi elementami do współżycia w pokoju. 
 

Anna Król i Audrey Lamothe

Anna Król i Audrey Lamothe -  koordynatorki programu Diversité et inclusion w Réseau pour la paix et l'harmonie sociale.