Świat kultury w tym roku obchodzi 500-lecie śmierci Leonarda da Vinci. To dobra okazja, aby kontemplować dzieła sztuki mistrza Renesansu oraz uważniej przyjrzeć się tej wspaniałej osobowości. Interesującym obiektem, nad którym warto się pochylić jest Kodeks Atlantycki, ponieważ odzwierciedla on zarówno charakter Toskańczyka jak i jego umiejętności. 

Czym jest Kodeks Atlantycki i co w sobie zawiera?

To zbiór rysunków i manuskryptów, które malarz sporządzał przez całe swoje życie. Można powiedzieć, że kodeks jest swoistym notatnikiem malarza, w którym zapisywał swoje przemyślenia, notował wyniki swoich eksperymentów i badań. W księdze znajdują się szkice z florenckiego okresu, czyli początków kariery Leonadra da Vinci, rysunki wykonane podczas mediolańskiego pobytu mistrza na dworze u Ludwika Sforzy zwanego Il Moro oraz szkice, które stworzył na południu Francji w zamku króla Franciszka I w ostatnim okresie swojego życia.
Rysunki w kodeksie są różnorodne tak, jak wielorakie były zainteresowania Leonarda da Vinci. Leonardo, jak przystało na człowieka Renesansu, studiował różnorakie dziedziny nauki. 

Kontemplował naturę, przyrodę oraz astronomię, interesował się anatomią ludzką, zajmował się architekturą, był konstruktorem i inżynierem, obmyślał maszyny bojowe oraz pojazdy latające. Rysuki dokumentują kreatywność Leonarda jego pasje i marzenia. W zbiorze znajdziemy szkice kwiatów i drobnych krzewów, które później można odnaleźć na obrazach malarza. Ponadto rysunki pejzażu, wiejskie krojobrazy, mapę Mediolanu, maszyny wrzucające pociski lub strzały, machiny wojenne i koła młyńskie, portrety ludzkich twarzy, a nawet studium florenckiego nakrycia głowy z XV wieku! Leonarda pasjonowała natura jej prawa i reguły. Obreswował ją i starał się ją naśladować stwarzając swoje dzieła sztuki i pracując nad projektami. Zależało mu, żeby jego sztuka i wynalazki były jak najbardziej zbliżone do rzeczywistości, do tego jaki jest świat na zewnatrz. Stąd te żmudne badania perspektywy, studium lotu ptaka, konia w galopie itp. Bardzo wiele rysunków w Kodeksie Atlantyckim zawiera sporządzone przez Leonarda opisy, notatki wraz z wnioskami i przemyśleniami mistrza. Ponadto kodeks zawiera manuskrypt dwóch bajek napisanych przez Toskańczyka!

Skąd się wzięła nazwa kodeksu i jakie są jego losy? 

Po śmierci Leonarda, która nastąpiła w 1519 roku, rysuki odziedziczył uczeń Francesco Melzi. Natomiast po jego śmierci, po 1570 szkice zakupił mediolański rzeźbiarz Pompeo Leoni- to właśnie on zlecił jednej z drukarni oprawienie manuskryptów malarza. Drukarze nakleili każdy rysunek na wielką kartę, którą ówcześnie w branży wykorzystywano do druku map i atlasów świata. A że owe karty miały naprawdę wielkie rozmiary, zwane były kartami atlantyckimi- stąd wywodzi się nazwa Kodeksu Leonarda- Atlantycki. Nie ma ona zatem nic wspólnego ani z mapami świata, ani z sekretnymi kodami i tajemnicami, które miałby zaszyfrować Leonardo w swoich dziełach sztuki, dotyczącymi jakichś tajemniczych zagadek czy magicznych reguł. 

Losy Kodeksu Atlantyckiego

Kodeks Atlantycki zmieniał właścicieli i kolekcje, aż w roku 1637 trafił do mediolańskiej Biblioteki Ambrosiana. Tam mógł być bezpłatnie konsultowany przez wszystkich zainteresowanych tak, jak pozostałe manuskrypty i księgi znajdujące się w zbiorze biblioteki. Niestety oddziały Napoleona zalewając tereny Italii pod koniec XVII wieku, miały nakaz konfiskowania dzieł sztuki z włoskich muzeów, kościołów i bibliotek. W ten sposób Kodeks Atlantycki zniknął z Mediolanu. Księga była przechowywana w paryskim muzeum Luwr przez dwadzieścia lat, wraz z innymi zagrabionymi dziełami sztuki. Aż Kongres Wiedeński w roku 1814 nakazał władzom francuskim zwrot wywiezionych przez Napoleona obiektów, skarbów, dzieł sztuki. W Luwrze zebrała się wówczas specjalna komisja do klasyfikacji dzieł sztuki i ta mylnie uporządkowała szkice Toskańczyka do sekcji manuskrypty chińskie. Do pomyłki doszło z powodu niezwykłego i oryginalnego charakteru pisma, które posiadał Leonardo. Niektóre litery mają ornamenty i fikuśne zdobienia, ponadto wersy i linia zapisu lekko spada w dół i to powoduje wrażenie, że pismo biegnie nie od lewej do prawej, ale na odwrót od prawej do lewej! Pomyłkę odkrył Antonio Canova, który czuwał nad pracami komisji. Po interwencji rzeźbiarza szkice z powrotem powróciły do Mediolanu. 

Kodeks Atlantycki po dzis dzień znajduje się w kolekcji Biblioteki Ambrosiana. Jest to największy zbiór manuskryptów Leonarda, ponieważ zawiera 1114 rysunków. Inne szkice rozsiane są dosłownie po całym świecie: kilka szkiców przechowywanych jest w muzeum w Madrycie, 600 rysunków wchodzi w skład kolekcji Windsor w królewskiej bibliotece w Wielkiej Brytanii. Ponadto istnieje Kodeks Trivulziano w zamku Sforców w Mediolanie oraz Kodeks Leicester- ten ostatni zakupił do swoiej kolekcji w roku 1994 Bill Gates za kwotę 30 milionów dolarów. 

Wystawy w Bibliotece Ambrosiana w Mediolanie - od 17 września do 12 stycznia 2020: Leonard da Vinci i jego artystyczny testament: artyści i style. 

Wielka Brytania, Londyn - Leonardo da Vinci: A Life in Drawing, do 13 października 2019, otwarta codziennie od 10-17.30, bilety: dorośli GBP 13.50. The Queen's Gallery Buckingam Palace, London. 
 

Edyta Gawryś 
 

Edyta Gawryś - polonistka, historyk sztuki, pisarka oraz przewodnik turystyczny po Włoszech. Autorka dwóch przewodników dla dzieci: "Piotrek w Watykanie" oraz "Mały Polak we Włoszech". Autorka gier planszowych i scenariuszy lekcji o sztuce. Uczestniczka i prelegentka konferencji propagujących sztukę. Na YouTube realizatorka cykl filmów "Sztuka i Piękno". edy.gawrys@gmail.com (Bolonia)