Część I: Początki polskiego kina (1894-1919)

W roku 1894, 19-letni młodzieniec, Kazimierz Prószyński, opierając się na odkryciach innego wynalazcy, Piotra Lebiedzińskiego, buduje jedną z pierwszych na świecie kamer filmowych, nazwanej "Pleografem". W 1902 roku kręci on dwie krótkie komedie: "Powrót birbanta" i "Przygoda dorożkarza", które, niestety, się nie zachowały. Kazimierz Prószyński dzieli jednak losy innych wczesnych pionierów kinematografii (takich jak William Friese-Greene w Anglii i bracia Skladanowscy w Niemczech) - jego "Pleograf", pomimo późniejszych udoskonaleń, nie wytrzymuje konkurencji ze znakomitym "Kinematografem" braci Lumiere.  Ci ostatni organizują 14 listopada 1896 roku publiczną projekcję swych filmów w Krakowie.  Ich agentem w Polsce jest Bolesław Matuszewski, który kręci wiele krótkich filmów dokumentalnych w Polsce, Rosji, Francji i Anglii, a ponadto publikuje dwie książki, w których wskazuje na ogromne znaczenie filmów dokumentalnych jako dowodów prawdy historycznej.

Przed Pierwszą Wojną Światową, w polskich kinach dominują filmy duńskie. Najpopularniejszymi gwiazdami ekranu są Asta Nielsen i Valdemar Psilander.  Wśród polskich aktorów wyróżnia się Antoni Fertner, imitator francuskiego komika, Maxa Lindera. Jego debiut (a zarazem jeden z pierwszych polskich filmów) to "Antoś po raz pierwszy w Warszawie" (1908) w reżyserii Jerzego Meyera. Fertner nakręcił całą serię komedii o przygodach Antosia (zwanego też Antkiem): "Skandal na ulicy Szopena" (1911), "Dzień kwiatka" (1911), "Antek Klawisz bohater Powiśla" (1911) i "Antek kombinator" (1913). Zachowała się z nich tylko jedna: "Antoś zgubił gorset" (1916). Ta 16-minutowa komedia (czasem mylnie identyfikowana jako "Antoś po raz pierwszy w Warszawie", która, niestety, zaginęła) jest dostępna na YouTube. Została nakręcona w Moskwie (dokąd Fertner i jego ekipa filmowa ewakuowali się z Warszawy przed wkroczeniem wojsk niemieckich). Film w niczym nie ustępuje innym komediom niemym, nawet hollywoodzkim, z tego okresu.

Antoni Fertner nie był jedynym polskim pionierem kina, który kręcił świetne filmy. Najwybitniejszym polskim filmowcem tego okresu był Władysław Starewicz. Wychowany w Kownie, nakręcił tam trzy wybitne dzieła: "Życie ważek" (1909), "Walka żuków" (1909) i "Piękna Lukanida" (1910). Są to pierwsze polskie filmy animowane, używające techniki animacji przedmiotowej. Pierwsze dwa się nie zachowały, ale "Piękna Lukanida" jest dostępna na YouTube. Dwa lata później, Starewicz nakręcił swoje największe arcydzieło, "Zemsta kinooperatora" (1912). Jest to bardzo zabawna komedia o małych owadach i ich problemach miłosnych. Kolejne filmy Starewicza, "Wesołe sceny z życia zwierząt" (1912), "Boże Narodzenie w lesie" (1913) oraz "Lilia Belgii" (1915), to również klasyka animacji. Po premierach tych obrazów, niektórzy krytycy pisali o tresowanych owadach występujących w filmach.

Głównym producentem polskich filmów był w tej epoce Aleksander Hertz, założyciel kompanii Sfinks.  Wśród jego filmów wyróżnia się adaptacja powieści Elizy Orzeszkowej "Meir Ezofowicz" (1911) oraz "Szpieg (1915), a także antycarskie filmy "Ochrana warszawska i jej tajemnice" (1916), "W szponach carskich siepaczy" (1917) i "Carska faworyta" (1918).  Trzeba tu dodać, że te trzy ostatnie filmy nakręcono dopiero, gdy cała Polska była już pod administracją niemiecką.  Inne, nie związane z polityką, filmy Aleksandra Hertza to "Niewolnica zmysłów" (1914), "Żona" (1915), "Studenci" (1916), cykl trzech filmów pt. "Tajemnice Warszawy" (1917), "Bestia" (1917) i "Jego ostatni czyn" (1917).  W tych filmach gra młoda polska aktorka Apolonia Chałupiec, która, po zakończeniu wojny wyjeżdża do Niemiec, gdzie gra w historycznych dramatach Ernsta Lubitscha.  Nazywa się już wtedy Pola Negri.

Z filmów tych zachowała się jedynie "Bestia". Jest to melodramat, trąci więc nieco "myszką", ale zrealizowany jest wcale nieźle. Trwa 43 minuty. Jest to najstarszy zachowany polski film długometrażowy. Ogólnie, z tego okresu zachowało się mniej więcej 15% filmów. I nie wszystkie ocaliły się w całości. Najstarszym zachowanym polskim filmem jest "Pruska kultura" (1908) w reżyserii Mojżesza Towbina. Niestety, nie jest to film udany. Jest jednak interesujący z historycznego punktu widzenia - dokumentuje bowiem prześladowania Polaków pod zaborem pruskim: Wóz Drzymały, dzieci z Wrześni, itp. 

Wśród polskich filmów dokumentalnych z tego okresu zachowały się tylko trzy: "Pożar zapałczarni", nakręcony w Częstochowie w 1913 roku, "Błękitna Armia we Francji" (1918) oraz "Polska delegacja na Konferencji Wersalskiej" (1919). Wszystkie te dość ciekawe krótkie filmy można znaleźć na YouTube.
 

Piotr Borowiec 
 

Linki do filmów dostępnych na YouTube:

"Pruska kultura" (1908)   https://www.youtube.com/watch?v=IuIkdFVvuUM
"Piękna Lukanida" (1910)  https://www.youtube.com/watch?v=MPQ8zxQhgEY
"Zemsta kinooperatora" (1912)  https://www.youtube.com/watch?v=pkFW8kXK1Iw
"Pożar zapałczarni" (1913)  https://www.youtube.com/watch?v=FS2EvnntnAY
"Boże Narodzenie w lesie" (1913)  https://www.youtube.com/watch?v=Kqtm_kB7wPs
"Lilia Belgii" (1915)  https://www.youtube.com/watch?v=TEph0tWXMBI
"Antoś zgubił gorset" (1916) https://www.youtube.com/watch?v=csadFKbD7QQ&vl=en
"Bestia" (1917)  https://www.youtube.com/watch?v=xWnxigXgDk4
"Błękitna Armia we Francji" (1918)  https://www.youtube.com/watch?v=ScGSHljBRyw
"Polska delegacja na Konferencji Wersalskiej" (1919) https://www.youtube.com/watch?v=mpb_EwJUa80

Piotr Borowiec - magister nauk filmowych na Uniwersytecie Montrealskim. W latach 1996-2001 krytyk filmowy angielskojęzycznego tygodnika "Hour" i polonijnego tygodnika "Gazeta". Autor książki "Animated Short Films: A Critical Index to Theatrical Cartoons" (Scarecrow Press, 1998). W latach 2001-2007 zatrudniony w Telefilm Canada, a od 2007 roku w SODEC. (Montreal)