W dniach Triduum Paschalnego najczęściej wybrzmiewają w kościołach i salach koncertowych Pasje i Stabat Mater. Te pierwsze opisują mękę i śmierć Chrystusa na krzyżu, drugie ilustrują ból Matki Boskiej po utracie Syna. Żeńską perspektywę chrystianizmu postrzegamy też w Magnificatach, ale tam odczuwamy radość Maryi po zwiastowaniu narodzin Chrystusa. Bolesne przeżycia Maryi stały się źródłem inspiracji artystycznej również w sztukach wizualnych. Na malowidłach 12-tej stacji Drogi Krzyżowej Maryja, Magda Magdalena i św. Jan w przejmującym bólu nie odrywają wzroku od konającego Jezusa. Ten motyw cierpiącej matki po śmierci Syna stał się symbolem wartości głęboko humanistycznych, wręcz uniwersalnych.

Oryginalna melodia Stabat Mater pochodzi ze średniowiecznej sekwencji zbliżonej do hymnu. Można ją jeszcze dziś usłyszeć w Italii, na Korsyce i na Sardynii w obrzędach liturgicznych. Z biegiem czasu zaczęto wprowadzać do tej sekwencji teksty poza biblijne i elementy polifonii, a włączanie do procesji i modlitw indywidualnych spowodowało jej usunięcie z liturgii na mocy Soboru Trydenckiego (XVI wiek). Dopiero papież Benedykt XIII (XVIII w.) przywrócił ją na stałe do liturgii.

W XIII wieku włoski poeta Jakub z Todi napisał 20-zwrotkowy poemat Stabat Mater rozpoczynający się od słów: Stabat Mater Dolorosa, luxsta crucem lacrimosa, Dum pendebat Filius (w przekładzie polskim: Stała Matka bolejąca, koło krzyża łzy lejąca, Gdy na krzyżu wisiał Syn). Strofy złożone z par trójwierszy posiadały układ rymów aab, ccb. Od czasu stworzenia tego poetyckiego utworu, stał się on inspiracją dla kompozytorów. Setki z nich podejmowało próby muzycznego opracowania tego poematu. Według muzykologów pierwszym z nich był Josquin des Pres, kompozytor flamandzki z XV wieku. Jego Stabat Mater z 1480 roku był przeznaczony tylko na chór i trwał zaledwie 8 minut. 

Inni wielcy kompozytorzy tej formy to m.in: Orlando di Lasso, Palestrina, D.Scarlatti, Pergolesi, Vivaldi, Rossini, Dworzak, Poulenc, Schubert, Penderecki, Szymanowski. Każdy z nich według swojej wizji wykorzystywał tekst dzieląc go na części, wybierając niektóre zwrotki lub wykorzystując poemat w całości. Każdy z nich dobierał indywidualnie obsadę wykonawczą (chóry, soliści, orkiestra). Niektórzy parafrazowali swoich mistrzów jak Brunetti czy Paisiello, naśladując dzieło Pergolesiego lub tworzyli aranżacje. Długi tekst poematu, rygorystyczny pod względem budowy i rytmu, przywołuje od początku do końca atmosferę przygnębienia i wyzwala głębokie współczucie dla cierpiącej Matki Zbawiciela. 

Popularność poematu doprowadziła do jego przetłumaczenia na kilkadziesiąt języków. Np. Schubert skłonił się do niemieckiej wersji językowej. Autorami najlepszych polskich tłumaczeń są: Miron Białoszewski (1922-1983) oraz Leopold Staff (1878-1957). 

W dawniejszych opracowaniach priorytet przyznawano tekstowi, później coraz ważniejsza stawała się muzyka. Ten stan równowagi został zachwiany u Rossiniego gdzie muzyka zaczęła dominować nad tekstem (np. aria Cuius animam). Od tego czasu kompozytorzy wystrzegają się wpływów operowych. 

Najdłuższe jest Stabat Mater Dworzaka, które napisał po śmierci swoich dzieci, przez co wzrusza swoim tragizmem i autentycznością wypowiedzi. A zdecydowanie najbardziej znany jest Stabat Mater Pergolesiego (1710-1736), który jest najczęściej wykonywany i nagrywany. Napisany na sopran, alt, chór i orkiestrę smyczkową zachwyca pomysłami melodycznymi, jest wielkim arcydziełem. Muzykę Pergolesiego wykorzystał Bach w swoim Psalmie 51, co jest jego świadectwem wielkiego uznania dla włoskiego kompozytora. Popularność Stabat Mater Pergolesiego potwierdza czerpanie z jego fragmentów w filmach takich jak: Jesu de Montreal, Amadeus, Mirror. Muzyka ta posłużyła również do inscenizacji baletowych (Amsterdam, Montreal), a zastąpienie smyczków bolesnymi dźwiękami saksofonów, w niektórych aranżacjach, trafnie oddaje atmosferę tej poezji. Wyjątkowo głębokie w wyrazie jest Stabat Mater Szymanowskiego. Złożone z 6 części wykorzystuje 20 zwrotek z tekstem polskim i przeznaczone jest na sopran, alt, baryton oraz chór. Z kolei Penderecki wykorzystał w swoim Stabat Mater- 6 zwrotek śpiewanych przez 3 chóry mieszane. 

Niekiedy fragmenty Stabat Mater włączane są w inne dzieła, jak Requiem. Istnieją też utwory, które czerpią z wymowy teologicznej Stabat Mater, jak np. III Symfonia Pieśni żałosnych Góreckiego. 
 

Radosław Rzepkowski 

Radosław Rzepkowski – muzykolog, pianista, krytyk muzyczny, publicysta. Autor  artykułów, felietonów i prac naukowych z zakresu polskiej i kanadyjskiej kultury muzycznej.