2025 - Rokiem Polskich Bohaterów z Katynia

W związku z 85. rocznicą Zbrodni Katyńskiej Sejm RP swoją uchwałą z 24 lipca 2024 r. zdecydował o ustanowieniu roku 2025 "Rokiem Polskich Bohaterów z Katynia, Charkowa, Miednoje, Bykowni i innych miejsc". 

Pamięć o zbrodni katyńskiej w Polsce

Oficjalna wersja rządowa w powojennej Polsce zbrodnią katyńską obciążała Niemców. Dlatego wszelkie głosy prawdy były szczegolnie ostro represjonowane. Dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych odkłamywaniem tej historii zajęły się dwie niezależne organizacje – Instytut Katyński w Krakowie oraz Komitet Katyński w Warszawie. Członkowie tego drugiego zdecydowali się na bardziej trwałe upamiętnienie katyńskiej zbrodni. W 1979 r. ustawili w tzw. Dolince Katyńskiej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, tradycyjnym miejscu upamiętniania ofiar mordu, drewniany krzyż ze znakiem Polski Walczącej oraz inskrypcją o ofiarach zabitych strzałem w tył głowy. Krzyż został szybko usunięty przez "nieznanych sprawców", co stało się przyczynkiem do trwalszego upamiętniania ofiar zbrodni. Postanowiono zbudować i ustawić w tym samym miejscu pięciometrowy, monumentalny granitowy krzyż. 31 lipca 1981 r. w przededniu rocznicy Powstania Warszawskiego na Powązkach znajdowały się, jak co roku, tłumy warszawiaków.  W godzinach popołudniowych, ok. 15.00, monument został ustawiony. Składał się z 3,5-metrowego krzyża stojącego na postumencie oraz płyt leżących na ziemi. Na pomniku widniały napisy: "Katyń 1940", "Ostaszków, Starobielsk, Kozielsk" oraz litery "W.P’" i orzeł w koronie. Pomnik nie postał jednak długo. Po proteście ambasady Związku Radzieckiego, następnej nocy został "ukradziony" przy użyciu ciężkiego sprzętu - przez "nieznanych sprawców".

Dopiero po upadku komunizmu, a zwłaszcza po 13 kwietnia 1990 r., kiedy to rosyjska agencja TASS przyznała, że odpowiedzialność za mord ponosiła NKWD, rozpoczęto masowe upamiętnianie tej zbrodni. Dziś w kilkuset miejscach w całym kraju znajdują się pomniki, tablice oraz inne obiekty poświęcone Polakom zamordowanym przez NKWD.
 

Pamięć o zbrodni katyńskiej poza granicami kraju

Przez całe dziesięciolecia po zakończeniu II Wojny Światowej wszelkie próby wznoszenia pomników mających upamiętnić ofiary Zbrodni Katyńskiej, a tym bardziej wskazać winnych, spotykały się ze sprzeciwem lub przynajmniej daleko idącą rezerwą władz wielu krajów, w tym również władz lokalnych i regionalnych. Protesty dyplomatyczne Związku Radzieckiego niekiedy powodowały, że nawet początkowo przychylnie nastawione władze lokalne wolały odmówić zezwolenia niż ryzykować późniejsze problemy. A już samo podanie nazwy Katyń i roku 1940 pozostawało w sprzeczności z oficjalną wersją głoszoną przez ZSRR, według której zbrodnię popełnili Niemcy w 1941 roku. 

Początkowo Polacy mieszkający za granicą mieli prawo upamiętnić ofiary zbrodni i wskazać za nią odpowiedzialnych jedynie w polskich miejscach zebrań i kościołach. Wizerunki Matki Boskiej Kozielskiej z elementami nawiązującymi do ofiar zbrodni w Katyniu pojawiały się w polskich kościołach i siedzibach polskich organizacji. Dziś uznawany za pierwszy pomnik katyński jest krzyż znajdujący się na terenie parafii Św. Wojciecha w Detroit. Na nim w 1955 roku umieszczono tablicę z napisem "W hołdzie wymordowanym w Katyniu żołnierzom 1940 -1955". 

Tablice poświęcone pamięci poległych lub wymienianie Katynia wśród miejsc, w których polegli polscy żołnierze były w latach 60-tych umieszczane w polskich parafiach w Wielkiej Brytanii. Znaczącym był rok 1976, gdy udało się wznieść w Londynie pomnik poświęcony ofiarom Zbrodni Katyńskiej. Przez szereg lat organizatorzy nie uzyskiwali zgody na jego usytuowanie w różnych miejscach w mieście. Kierownictwo ZSRR podejmowało uchwały, iż wszelkie działania zmierzające do wzniesienia pomnika są wrogim aktem skierowanym przeciw ZSRR. Ostatecznie pomnik został postawiony na Cmentarzu w Gunnersbury. Ten fakt przez szereg lat powodował protesty dyplomatyczne. Należy tu nadmienić, że władze brytyjskie stwierdziły, iż żołnierze tego kraju, którzy chcieliby uczestniczyć w uroczystości odsłonięcia pomnika nie mogą występować w swoich mundurach wojskowych.

Prawdziwym impulsem dla upamiętniania zbrodni i jej ofiar była uchwała Kongresu Polonii Wolnego Świata na zjeździe, który odbył się w Toronto w 1978 roku. Zjazd zgromadził 175 delegatów, reprezentujących 18 krajów. Ponadto w zjeździe udział wzięło 226 obserwatorów oraz prawie stu dziennikarzy prasowych, radiowych i telewizyjnych. Wówczas ogłoszono rok 1980 Rokiem Katyńskim wzywając wszystkich Polaków do uczczenia, w publiczny sposób, ofiar Zbrodni Katyńskiej.

W następnych latach poza licznymi tablicami pamiątkowymi wzniesiono również szereg pomników m.in. w Johannesburgu i Toronto. Na pomnikach umieszczano coraz częściej informacje o prawdziwych sprawcach zbrodni.

Do skutecznego szerzenia na świecie pamięci o tej okrutnej zbrodni oraz jej ofiarach przyczyniły się szczególnie spektakularne monumenty w Jersey City, Baltimore czy Doylestown, czyli tzw. Amerykańskiej Częstochowie, zaprojektowane przez polskiego rzeźbiarza Andrzeja Pityńskiego. Dzięki swojej bezkompromisowej formie szczególnie oddziaływają na wyobraźnię i oddają dramat tragedii. Zyskały sławę i rozpoznawalność na całym świecie przyciągając uwagę opinii publicznej do historii tej zbrodni.

Niewątpliwie dzięki tym wszystkim działaniom i szczególnemu zaangażowaniu Polaków i Polonii za granicą, pamięć o Zbrodni Katyńskiej i prawdzie, jaka jej towarzyszy mogły przetrwać 50 lat. Wydarzenia historyczne, które zmieniły oblicze Europy wraz z upadkiem komunizmu, spowodowały ostateczne publiczne potwierdzenie prawdy co do prawdziwych autorów zbrodni.

Tysiące osób przez całe dekady nie pozwalało zapomnieć o zbrodni katyńskiej pozostając wiernym idei podsumowanej krótko na Pomniku Katyńskim w Baltimore będącym cytatem Adama Mickiewicza: "Jeżeli zapomnę o nich, Ty Boże w niebie zapomnij o mnie".

Uwadze polecam Pomnik Katyński w Toronto. Decyzja o jego wzniesieniu zapadła na XXIII Walnym Zjeździe Kongresu Polonii Kanadyjskiej w październiku 1974 roku. Spośród 52 nadesłanych zgłoszeń wybrano wykonany z brązu projekt autorstwa amerykańskiego architekta Tadeusza Janowskiego. Napis na nim brzmi: "Pamięci piętnastu tysięcy polskich jeńców wojennych, którzy zaginęli w 1940 roku z obozów w ZSRR w Kozielsku, Ostaszkowie, Starobielsku. Spośród nich ponad cztery tysiące zostało później odkrytych w masowych grobach w Katyniu pod Smoleńskiem, zamordowanych przez sowiecką państwową policję bezpieczeństwa."

Jest to pierwszy na świecie pomnik dedykowany ofiarom Zbrodni Katyńskiej, wzniesiony na terenie miejskim. Uchwała miasta Toronto zapadła jednogłośnie w 1978 r. i pomimo ostrych reakcji ambasad ZSRR i PRL, we wrześniu 1980 r. pomnik odsłonięto. Wielka to zasługa oraz dowód determinacji i znaczenia Kongresu Polonii Kanadyjskiej w owych czasach.

Pierwszy pomnik katyński w USA stojący na otwartej przestrzeni miejskiej, odsłonięty 19 maja 1991 roku, przy ujściu rzeki Hudson naprzeciw Manhattanu. Autorem 12 metrowej wysokości pomnika składającego się z granitowego cokołu o wadze 120 ton jest rzeźbiarz Andrzej Pityński.

Pomnik, który oglądałem przed laty, swoją   ekspresją i prostotą robi niesamowite wrażenie. Kto go raz zobaczy, zapamięta na zawsze. 

Polecam lekturę książki dr Aliny Siomkajło "Katyn w pomnikach świata - Katyn - monuments around the world" Oficyna Wydawnicza RYTM, 2002.

Autorka umieściła w niej zdjęcia ponad 300 pomników i tablic katyńskich w Polsce i na całym świecie. Znajdziemy też wykaz pomników zakłamanych wzniesionych przez sowieckie władze, a winę przepisującą Niemcom.

Wyrazy uznania dla" Fundacji Polskie Maki" za prowadzenie internetowej mapy "Pamięć o Zbrodni Katyńskiej na całym świecie" pod adresem: https://katyn.polski-swiat.online/
 

Stefan Władysiuk 

Kronikarz Związku Weteranów Polskich im. Marszałka Piłsudskiego
Bibliotekarz Biblioteki Polskiej w Montrealu