Gehenna Warszawy rozpoczeła się 1 września 1939 r. wraz z pierwszym bombardowaniem miasta przez lotnictwo niemieckie. Atakowana z powietrza i lądu, została zmuszona do kapitulacji 28 września. Na polecenie Generalnego Gubernatora Hansa Franka już w grudniu 1939 przystąpiono do opracowywania planów przebudowania metropolii, zwanego "Planem Pabsta", od nazwiska ówczesnego kierownika Urzędu Budownictwa Rzeszy, który został mianowany naczelnym architektem Warszawy. Głównym założeniem niemieckiego planu przebudowy było całkowite zatarcie polskiego charakteru miasta i upodobnienie go do innych miast Rzeszy. Miało ono także zostać zdegradowane do roli podrzędnego ośrodka administracyjnego. 

Nowy ośrodek miejski, który miał powstać na miejscu Warszawy miał nosić nazwę "Nowe niemieckie miasto Warszawa" (Die neue Deutsche Stadt Warschau). Plan przebudowy przewidywał dwa etapy: rozbiórkę polskiego miasta oraz budowę miasta niemieckiego. Planowano zmniejszyć liczbę jego mieszkańców z 1,3 miliona do ok. 150 tysięcy. Powierzchnia zabudowy Warszawy miała zostać zmniejszona dwudziestokrotnie do 6 kilometrów kwadratowych w lewobrzeżnej części i 1 kilometra kwadratowego na Pradze, gdzie miał powstać obóz dla ok. 30 tys. niewolniczej ludności polskiej. Zamierzano stopniowo przekształcić miasto w ośrodek produkcyjny na potrzeby armii niemieckiej, głównie fabryk broni oraz wielki węzeł komunikacyjny. Docelowe zamierzenia urbanistyczne były częścią planu germanizacji podbitych obszarów Europy Środkowo-Wschodniej, tzw. Generalnego Planu Wschodniego (Generalplan Ost). W celu realizacji projektu Niemcy planowali wysiedlienie większość ludności Warszawy do obozów koncentracyjnych oraz wyburzenie ok. 95% jej zabudowy. Zamierzano pozostawić ul. Krakowskie Przedmieście, przemianowując ją na Siegestrasse (ulica Zwycięstwa) oraz Aleje Jerozolimskie, które miały nosić nazwę Bahnhofstrasse (ulica Dworcowa). Stare Miasto w Warszawie miało zostać oszczędzone jako dowód rzekomej "ciągłości niemieckiego osadnictwa" na wschodzie, aczkolwiek projekt zakładał przebudowanie go w stylu średniowiecznej warowni krzyżackiej. Wszystkie polskie zabytki, pałace i kościoły miały zostać zburzone. W wyburzonym centrum stolicy Polski zamierzano postawić monumentalne budowle, w charakterystycznym stylu nazistowskiej architektury. Ogromny budynek hali widowiskowo-sportowej, miał powstać w miejscu wysadzonego w powietrze Zamku Królewskiego. W miejsce Kolumny Zygmunta miał stanąć Pomnik Germanii, wzorowany na podobnym obiekcie znajdującym się w dolinie Renu. 

W raporcie o stratach wojennych Warszawy, przygotowanym w 2004 roku przez specjalny zespół powołany przez prezydenta miasta, plan Pabsta nazwany został "jednym z najhaniebniejszych dokumentów w dziejach cywilizacji europejskiej". Zdaniem J. Zachwatowicza, wybitnego polskiego architekta, "obłąkana, niewiarygodna koncepcja zburzenia milionowego miasta i wzniesienia na jego miejscu nowego, była wynikiem dwóch przesłanek. Redukcja wielkości miasta miała na celu degradację stolicy do skali miasta powiatowego. Natomiast zburzenie prawie całości miasta i budowa na nowo miało spowodować, żeby Niemcy, przyszli jego mieszkańcy, nie mieli poczucia, że są w obcym kraju, lecz w tym niemieckim otoczeniu czuli się jak w ojczyźnie".

Po niepowodzeniach na froncie wschodnim i wybuchu Powstania Warszawskiego plany dowódców niemieckich dotyczących przyszłości miasta udegły dalszej radykalizacji. 21 września 1944 roku Heinrich Himmler mówiąc o Powstaniu Warszawskim stwierdził: "z historycznego punku widzenia czyn Polaków jest błogosławieństwem, pokonamy ich w ciągu pięciu, sześciu tygodni. Wówczas jednak Warszawa, stolica, centrum tego 16-17 milionowego narodu Polaków, zostanie zlikwidowana, narodu, który od 700 lat odgradza nas od wschodu i od pierwszej bitwy pod Grunwaldem ustawicznie nam przeszkadza. Tym samym z historycznego punktu widzenia
problem Polski dla naszych dzieci, dla wszystkich, którzy po nas przyjdą, a nawet już
dla nas, przestanie być istotnym problemem". 12 października skonkretyzował polecenie pacyfikacji Warszawy, stwierdzając: "to miasto ma całkowicie zniknąć z powierzchni ziemi i służyć jedynie jako punkt przeładunkowy dla transportu Wehrmachtu. Nie powinien pozostać kamień na kamieniu. Wszystkie budynki należy zburzyć aż do fundamentów. Pozostaną tylko urządzenia techniczne i budynki kolei żelaznej".

Po kapitulacji wojsk powstańczych 3 października 1944 roku pozostała ludność lewobrzeżnej Warszawy została wypędzona, a Niemcy przystąpili do ostatniego etapu niszczenia miasta. Utworzone zostały specjalne oddziały niszczycielskie, które systematycznie burzyły i paliły dom po domu, wysadzając w powietrze całą podziemną infrastrukturę i wyrywając przy pomocy czołgów przewody telegraficzne i tory tramwajowe. Zamek Królewski, pałac Bruehla oraz pałac Saski zostały wysadzone w powietrze i zrównane z ziemią. Spalono pałac w Łazienkach oraz przygotowano do wysadzenia Belweder, Pałac Pod Blachą oraz  kościoły Bernardynów, Karmelitów i Wizytek, czego na szczęście nie zdążono wykonać. Od kapitulacji Warszawy, tj. od 2 października 1944 roku do 16 stycznia 1945 roku zlikwidowane zostało w ten sposób ok. 30% zabudowy miasta. Te destrukcyjne akcje były dokumentowane przez specjalne ekipy filmowe. Działaniom tym towarzyszyły prowadzone na ogromną skalę grabieże, powodujące niezwykle wysokie i trudne do oszacowania szkody. Raport z 2004 roku ocenił materialne straty wojenne Warszawy na ponad 50 miliardow dolarów, podkreślając, że nie zawierają się w nich straty związane z utratą życia bądź zdrowia ludności, ani też straty muzealne. 

W wyniku działań wojennych i późniejszego wyburzania miasta zniszczeniu uległo 65% przedwojennej zabudowy stolicy, w tym aż 85% zabudowy części lewobrzeżnej. Śmierć poniosło 750 000 warszawiaków. To prawie tyle samo, ile wyniosły łączne straty wojenne USA i Wielkiej Brytanii podczas II wojny światowej. Z miasta wypędzono 550 tysięcy mieszkańców. Gdy wojska sowieckie weszły do  Warszawy w styczniu 1945, w ruinach ukrywało się zaledwie kilkaset osób, tzw. "robinsonów warszawskich".

14 lutego 1945 r. powołane zostało Biuro Odbudowy Stolicy (BOS). Do 1952 r. odbudowano Stare Miasto, Krakowskie Przedmieście i Nowy świat, a także części ulic Miodowej, Długiej i Senatorskiej oraz placów Teatralnego i Bankowego. W 1974 roku zakończono odbudowę Zamku Królewskiego. Dzisiaj Warszawa przeżywa gwałtowny wzrost gospodarczo-inwestycyjny. Powstały nowe obiekty biurowe, centra handlowe, osiedla mieszkaniowe, mosty i węzły komunikacyjne. Zostało uruchomione metro, które stale się rozbudowuje. Miasto stało się najbardziej atrakcyjnym w Europie Środkowo-Wschodniej miejscem inwestowania światowych kapitałów.
 

Andrzej Leszczewicz

Andrzej Leszczewicz - archeolog (studia na UAM w Poznaniu oraz Uniwersytecie Montrealskim). Autor artykułów o tematyce historycznej. Honorowy członek European Association of Archealogists (EAA). Projektant i administrator stron internetowych, m. in. Wydziału Archeologii UAM w Poznaniu, European Association of Archaeologists (EAA), ekspedycji archeologicznych w Turcji (Çatalhöyük), Egipcie i w Polsce oraz Radia Polonia w Montrealu.