Styczeń to miesiąc, który w polskim kalendarzu przynosi rocznicę jednego z dwóch wielkich powstań narodowych XIX wieku. Wydaje mi się, że jest ono dużo mniej znane niż Powstanie Listopadowe. Gdy bowiem mowa o Powstaniu Listopadowym, szybko pojawia się kilka skojarzeń istniejących w naszej świadomości - jak sądzę - dzięki literaturze np.: Noc Listopadowa i nieudany zamach podchorążych na wielkiego księcia Konstantego, bitwa pod Olszynką Grochowską, generał Sowiński w okopach Woli, Reduta Ordona i oczywiście Wielka Emigracja, Trzej Wieszcze, Szopen i Hotel Lambert.

W przypadku Powstania Styczniowego skojarzenia literackie nie są tak jednoznacznie poza być może tytułem noweli Stefana Żeromskiego "Rozdzióbią nas kruki, wrony" i kończącym je obrazem chłopa zabierającego buty i sukmanę zabitemu przez Moskali powstańcowi, mglistym wspomnieniem Wokulskiego, który "odetchnął dopiero na Syberii. Tam mógł pracować, tam zdobył uznanie i przyjaźń Czerskich, Czekanowskich i Dybowskich" - jak pisze Bolesław Prus w "Lalce". Dla wielu z nas  prawdopodobnie jedyną osobą, która kojarzy się z Powstaniem Styczniowym jest bohaterski dyktator Powstania - Romuald Traugutt, który nawet wiedząc o grożącym mu aresztowaniu decyduje się pozostać w Warszawie.

Powstanie Styczniowe trwało dwa razy dłużej niż Listopadowe. W Listopadowym Wojsko Polskie walczyło w dużych formacjach, odnosząc niekiedy zwycięstwa w walnych bitwach, w Styczniowym oddziały powstańcze były małe i działały w rozproszeniu, prowadząc wojnę partyzancką. Nie było w czasie Powstania Styczniowego terytorium kontrolowanego przez władze powstańcze, nie było stolicy wolnej od wojsk zaborcy, tak jak miało to miejsce w czasie Powstania Listopadowego.

Cóż więc było? Według szacunków profesora Jerzego Zdrady późną wiosną i latem 1863 r. w szeregach oddziałów powstańczych walczyło do 35 tysięcy powstańców. Działał niejawny Rząd Narodowy z podległą mu administracją cywilną i wojskową. W Paryżu działała oficjalna delegatura Powstania. Było zainteresowanie potęg europejskich sprawą Polski, postulat amnestii dla powstańców i oczekiwania autonomii dla ziem polskich stawiane Rosji przez dyplomatów Francji, Anglii i Austrii, a nawet pojawiająca się w prasie zachodniej teza, że odbudowanie niepodległości Polski jest warunkiem trwałego pokoju w Europie.

Jednak szybko okazało się, że nadzieje na jakiekolwiek sukcesy wojskowe i polityczne są płonne. Rosja przeciw Powstaniu skierowała około 140 tysięcy regularnego wojska, które rozbijało oddziały powstańcze w kolejnych potyczkach, przywódcy Powstania byli tropieni przez carską policję, na uczestników i osoby wspierające Powstanie spadały surowe represje. Symbolicznym końcem zrywu powstańczego było stracenie 5 sierpnia 1864 r. na stokach Cytadeli w Warszawie członków ostatniego Rządu Narodowego: Romualda Traugutta, Antoniego Jeziorańskiego, Rafała Krajewskiego, Józefa Toczyskiego i Romana Żulińskiego. 

Ostatni naczelnik Warszawy - Aleksander Waszkowski aresztowany w grudniu 1864 r. został stracony w lutym 1865 r. a dowódca działającego na Podlasiu ostatniego oddziału powstańczego ks. Stanisław Brzóska został stracony w maju 1865 r. w Sokołowie Podlaskim.

W czasie Powstania stoczono co najmniej 1200 bitew i potyczek, zginęło w nich około 20 tys. powstańców. W publicznych egzekucjach straciło życie ponad 650 powstańców, a około 20 tysięcy zostało zesłanych w głąb Rosji, głównie na Syberię. Ponad 10 tysięcy powstańców znalazło się na emigracji w Europie Zachodniej. Rodziny szlacheckie, które władze rosyjskie uznały za sprzyjające Powstaniu skazano na konfiskaty majątków, pogłębiła się rusyfikacja systemu oświaty i administracji, czego symbolem była choćby zmiana nazwy ziem polskich na "kraj przywiślański".

"Noc popowstaniowa" trwała kilkadziesiąt lat. Jednak polskość przetrwała tę ciężka próbę. Z refleksji nad Powstaniem Styczniowym zrodziły się stopniowo nowoczesny polski patriotyzm i ruchy niepodległościowe, które przygotowały odzyskanie niepodległości w roku 1918 r. Powstanie 1863-1864 było najdłużej trwającym zrywem niepodległościowym w epoce porozbiorowej i choćby dlatego winniśmy czcić jego pamięć. 
 

Dariusz Wiśniewski 

Dariusz Wiśniewski - historyk z wykształcenia, dyplomata z zawodu, od ponad 25 lat pracuje w Ministerstwie Spraw Zagranicznych RP,  od lutego 2018 r. Konsul Generalny RP w Montrealu.