Czcząc pamięć zmarłych
WETERANI NA
POLSKICH GROBACH W SAINT-SAUVEUR-DES-MONTS
Niedaleko od Montrealu, w podgórskiej
miejscowości Saint-Sauveur-des-Monts, na piaszczystym wzgórzu pośród świerków
i wysokich skał, ukrywa się wiejski cmentarz, zaciszny i malowniczy. Oprócz
miejscowej, przeważnie katolickiej, francuskojęzycznej ludności, spoczywa
tu wielu Polaków, w grobach oznaczonych polskimi napisami i symbolami przywiązania
do wiary i tradycji ojczystej. Nagrobne napisy po polsku brzmią egzotycznie
i tajemniczo w oczach okolicznych mieszkańców. Nie są też zrozumiałe dla
historyków, demografów, innych badaczy czy przejezdnych turystów.
Początki polskich grobów
Państwo Tadeusz i Leonia Brzezińscy,
należeli do pierwszych Polaków montrealskich posiadających wiejskie domy
w pobliskich Laurentydach.
Malowniczy cmentarzyk pobliskiego
Saint-Sauveur przypadł im do gustu, tak jak i innym, bliskim im, polskim
emigrantom politycznym, osiedlającym się wówczas dość licznie w Montrealu.
Wielu z nich zaczęło nabywać działki na cmentarzu. W roku 1954 przypadło
Tadeuszostwu Brzezińskim pochować tu tragicznie zmarłego syna Adama. Niebawem
poczęła wzrastać liczba polskich grobów, przede wszystkim wzdłuż alei na
południowo-zachodnim krańcu cmentarza. W opracowaniu René LeCler dla miejscowego
towarzystwa historycznego autor nazwał ją "Aleją Polaków". Z czasem cmentarz
w St.Sauveur stał się miejscem spoczynku znanych i zasłużonych osób z Polonii
montrealskiej.
Polska Aleja
Wchodząc na cmentarz od ulicy de
l'Eglise, spostrzega się aleję, zwaną potocznie "Polską Aleją", wzdłuż
której zgrupowana jest większość polskich grobów. W chwili obecnej na cmentarzu
w Saint-Sauveur-des-Monts znalazło miejsce ponad osiemdziesiąt polskich
grobów. Samoistnie utworzony w ten sposób "polski sektor" cmentarza stanowi
cząstkę polskiej nekropolii na gościnnej ziemi quebeckiej, gdzie swoje
ostatnie miejsce spoczynku znalazło wielu Polaków z emigracji wojennej
i powojennej.
Pochowani i upamiętnieni
Pochowani zostali tam m.in.: przedstawiciele
rządu i polscy dyplomaci, weterani I i II wojny światowej, więźniowie łagrów
syberyjskich, obozów koncentracyjnych i oflagów. Leżą tu także działacze
polonijni oraz przedstawiciele nauki i kultury, z których większość wniosła
znaczny wkład w dorobek naukowo-kulturalny Kanady i prowincji Quebec. Wśród
osób tu pochowanych wymienić należy dowódcę Armii Kraków w kampanii wrześniowej
generała Antoniego Szyllinga, ministra spraw zagranicznych polskiego rządu
na uchodźstwie prof. Tadeusza Romera, ostatniego konsula II Rzeczpospolitej
w Montrealu, Tadeusza Brzezińskiego, czy uważanego za jednego z prekursorów
polskiej floty na Bałtyku vice-admirała Stefana Frankowskiego. Z
osób upamiętnionych (na niektórych pomnikach wyryte są ich nazwiska, ale
fizycznie osoby te pochowane są gdzie indziej, wymienić należy jednego
z twórców Polski podziemnej generała Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego.
Groby Ojczyzny
Historia narodu zawsze znajduje swoje
odbicie na cmentarzach, dlatego też "sektor polski" cmentarza w Saint-Sauveur-des-Monts,
jako sepulcrum patriae, stanowi cenny zabytek historii Polski i polskiej
emigracji powojennej. Ta enklawa polskości na obcej ziemi zasługuje w pełni
na szczególną ochronę nie tylko społeczeństwa lokalnego, ale przede wszystkim
polskiej emigracji w prowincji Quebec i Kanadzie.
Cmentarz w Saint-Sauveur jest miejscem,
do którego w pełni stosują się słowa jakimi często żegna się zmarłego:
"Niech spoczywa w pokoju". Piękna sceneria i właśnie spokój sprzyjają nawiązywaniu
duchowego kontaktu pomiędzy odwiedzającymi groby i tymi spoczywającymi
na cmentarzu.
Wszystkie nagrobki pochodzą z drugiej
połowy XX w. Nieprzeciętnym artyzmem wyróżnia się także płaskorzeźba "Piety"
w pozłacanym brązie, o kształcie medalionu, upiększająca granitową stelę
mecenasa Mariana Lewandowskiego. Wysoki kunszt rzeźbiarski oraz niezwykłe
cechy rzemiosła artystycznego reprezentują także dwa nagrobki: pułkownika
Stanisława Kary i ministra RP Wacława Babińskiego. Do chwili obecnej zidentyfikowano
około 200 Polek i Polaków tu pochowanych lub upamiętnionych na nagrobkach.
W rocznicę napaści sowieckiej
na Polskę
W dniu 17 września 2022 roku, w rocznicę
napaści sowieckiej na Polskę, Związek Weteranów Polskich im. Marszałka
Józefa Piłsudskiego organizuje wyjazd swych członków na cmentarz St- Sauveur
mający na celu uczczenia pamięci spoczywających tam osób. Wielu pochowanych
było członkami Związku (m.in. dr Franciszek Bratek Kozłowski, płk Bogdan
Józef Kwieciński, Magdalena z d. Jaklicz Kiełczewska, płk Andrzej Liebich)
lub honorowi członkowie: konsulowie Jerzy Adamkiewicz i Tadeusz Brzeziński.
Powoli zanika pamięć o niezwykłym
pokoleniu powojennych polskich emigrantów do Kanady.
Treść epitafium umieszczonego na
nagrobku dziennikarza Zbigniewa Waruszyńskiego: "Przechodniu powiedz Polsce,
że byłem jej wierny do końca życia", odnieść można do życiorysów wszystkich
tam pochowanych.
Niechaj więc Pamięć o nich nie zaginie!
Stefan Władysiuk
Stefan Władysiuk, bibliotekarz
Biblioteki Polskiej w Montrealu
Literatura: Ewa Iłowska, "Polskie
groby na cmentarzu w Saint-Sauveur-Des-Monts, Quebec, Kanada" - przewodnik,
Polish Institute of Arts and Sciences in Canada, 2002;
Strona internetowa www.grobypolskie-stsauveur.ca
|
