JOHN
CAGE (1912-1992)
Minęło
20 lat od śmierci Johna Cage'a, wybitnego kompozytora amerykańskiej awangardy
XX wieku. Jego nazwisko znalazło trwałe miejsce w historii muzyki współczesnej.
Był on jednym z najśmielszych eksperymentatorów w muzyce, w pewnym sensie
rewolucjonistą. Jego artystycznym credo była swoboda w zakresie
realizacji dzieła muzycznego, traktowanie partii instrumentalnych i wokalnych
z wielką dozą dowolności. W swojej twórczości stawiał na pierwszym miejscu
idee, a materiał dźwiękowy przedstawiał jedynie w ogólnych
zarysach, szczególy pozostawiając do uznania wykonawcom. Tym samym przekroczył
Cage przekazane przez tradycję sposoby rozumienia i odbioru muzyki.
Jego ekscentryzm wywarł ogromny wpływ na kompozytorów młodszej generacji.
Pod jego wpływami znalezli się P.Boulez, K.Stockhausen, G.Ligeti
i wielu innych. Początkowo kompozytor bazował na tradycyjnym
12 dźwiękowym materiale chromatycznym, ale od 1935 roku w utworach na perkusję
rozszerzył go dzwiękami o nieokreślonej wysokości. Do zespołu perkusyjnego
wprowadził gong wodny, puszki blaszane, syreny, grzechotki, terkotki, muszle
a nawet doniczki. Dalsze rozszerzanie materiału łączyło się z tzw. fortepianem
preparowanym. Wprowadził grę bezpośrednio na strunach, oraz na metalowych
i drewnianych częściach fortepianu, czyniąc z niego instrument totalny.
Wskutek umieszczenia na strunach różnych przedmiotów metalowych czy gumowych
dzwięki otrzymywały zdeformowane brzmienie (Koncert na fortepian preparowany
i orkiestrę-1951). W Concerto na fortepian i orkiestrę z 1958 roku pianiście
powierzył do dyspozycji 84 elementy do dowolnej realizacji. Również
dowolna jest tam ilość wykonawców i czas trwania utworu. Sam przypadek
staje się więc czynnikiem formotwórczym. Ten totalny aleatoryzm jest cechą
większości jego utworów. Np. w Atlas eclipticalis (1961/62), który opiera
się na 86 instrumentalnych partiach wykonywanych w dowolny sposób:
w całości albo częściowo, grupowo, kameralnie czy orkiestrowo. Jest to
kompozycja otwarta, swobodna, dająca możliwości całkowicie dowolnych realizacji.
W celu
dalszego rozszerzenia materiału muzycznego kompozytor dodawał do instrumentów
głównych piszczałki, grzechotki a także wprowadzał dodatkowe efekty, jak
np. przelewanie wody (Water Music). W utworze Living room" z 1940 roku
wykorzystał książki jako zródła dzwięku, a także meble, okna, ściany, drzwi..
Od lat 60-tych korzystał z możliwości aparatury elektroakustycznej: adapterów,
magnetofonów, mikrofonów, wzmacniaczy (Variations VI, Music for Amplified
Toy Pianos). Istotną rolę odgrywa u Cage'a element ciszy. Początkowo
cisza rozumiana jako brak dzwięku była traktowana jak pauza (w Music of
Change na 64 elementy utworu połowa przypada na ciszę). Po doświadczeniu
w komorze antypogłosowej doszedł do wniosku iż nie ma w przyrodzie ciszy
absolutnej i napisał w 1952 roku kluczowy w jego twórczości utwór 4'33"
(tacet)- kompozycję na ciszę, gdzie zródłem dźwięku stają się odgłosy publiczności.
Przykładem innego happeningu muzycznego jest utwór ,,Renga with Apartment
House 1776 (1976). Renga na 54 wykonawców opiera się na materiale graficznym
(rysunki), a poszczególne instrumenty nie mają wyznaczonych dla siebie
partii. Appartament House 1776 na 24 instrumentalistów i 4 śpiewaków również
nie jest dokładnie zadysponowany instrumentalnie. Oba utwory nakładają
się na siebie, potrzebni są więc dwaj dyrygenci. Wprowadzenie przez Cage'a
indeterminizmu oraz aleatoryzmu zmieniło sposób myślenia twórczego.
Punkt ciężkości przesunięty został na tworzenie jedynie sytuacji umożliwiającej
zaistnienie wielu róznych realizacji utworu. Założeniem tej estetyki stało
się rozumienie utworu nie jako zamkniętego dzieła lecz jako
dynamicznego procesu. Każde wykonanie tego samego utworu staje
się tu zjawiskiem jednorazowym i niepowtarzalnym, a jednocześnie
mniej lub bardziej udanym eksperymentem. Podsumowując, rewolucjonizm Cage'a
przejawia się w zerwaniu z tradycją instrumentalną, tradycją materiału
dźwiękowego, w odrzuceniu jedności stylistycznej dzieła, tradycyjnego
kompozytorskiego myślenia i konwencji koncertowego odbioru (nadawanie
utworom cech widowiskowych, niekiedy ludycznych).
|
.