ZNAK ORŁA
 

	....	W heraldyce orzeł jest znakiem wielu narodów i państw. Ustawa o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz pieczęciach państwowych z 31 stycznia 1980 r. (z późniejszymi zmianami) mówi, że "Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego ze złotą koroną na głowie zwróconej w prawo, z rozwiniętymi skrzydłami, z dziobem i szponami złotymi, umieszczony w czerwonym polu tarczy". W tej samej ustawie zapisano, że "Orzeł biały, białoczerwone barwy i "Mazurek Dąbrowskiego" są symbolami Rzeczypospolitej Polskiej".
..

Należy tu zauważyć pewną nieprecyzyjność w określeniach, na co zwrócił uwagę w sejmowym wykładzie prof. Tomasz Panfil w 2013 roku. Orzeł jest znakiem, jest godłem, a kiedy zostanie nałożony na tarczę, mówimy o herbie i w ten sposób ujmują to słowniki i encyklopedie.

Początek maja jest okresem, kiedy częściej niż zwykle snujemy refleksje na temat naszej historii, tożsamości, polskości, wartości narodowych i symboli, które przez wieki dawały siłę polskiemu narodowi, które przez wieki scalały Polaków wobec wspólnych spraw i idei. Przez dziesięciolecia nauczyliśmy się świętować rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja (myślę tu także o okresie przedwojennym). Od 2002 roku obchodzimy Światowy Dzień Polonii i Polaków za Granicą. Natomiast od 2004 roku, 2 maja obchodzimy Dzień Flagi Rzeczypospolitej Polskiej. Jej barwy wyrażają też herb Polski, kolor biały orła, a kolor czerwony, to kolor tarczy herbowej. 

Korzystając z możliwości, chciałbym przedstawić tu kilka informacji i uwag (refleksji) na temat orła, godła i herbu Polski. Symbolika orła znana była już w czasach starożytnych. Grecy Etruskowie i Rzymianie berła królewskie zdobili wizerunkami orłów. Orły były symbolami bóstw: greckiego Zeusa i rzymskiego Jowisza. Dla starożytnych Greków ptak ten był symbolem geniuszu i wielkości. Z kolei dla Rzymian znakiem odwagi i zwycięstwa. Noszony jako emblemat na drzewcu był przez legionistów szczególnie chroniony a jego utrata oznaczała największą hańbę dla oddziału. Symbol orła pojawiał się też w armiach muzułmańskich. Także dziś możemy go dostrzec w herbach niektórych krajów arabskich. W Europie wielu władców używało znaku orła w insygniach władzy, herbach rodowych i państwowych. Symbolikę orła przyjęło także chrześcijaństwo. Jego przedstawienie mogło wyrażać sprawiedliwość i potęgę boską, odrodzenie, chrzest, modlitwę i łaskę, a także Chrystusa, Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelistę. Warto zwrócić uwagę na świętych biskupów, patronów Polski, św. Wojciecha i św. Stanisława ze Szczepanowa, których relikwie orzeł strzegł przed sępami. 

Pierwsze wzmianki o polskim orle pochodzą z kroniki Wincentego Kadłubka. Opisując bitwę z wojskami ruskimi pod Brześciem w 1182 roku, zanotował, że wojska księcia walczyły "pod znakiem zwycięskiego orła". O założeniu Gniezna tam, gdzie było orle gniazdo pisali Gall Anonim i Jan Długosz. Znak orła, według Jana Długosza, miał otrzymać w roku 1000. Mieszko I od cesarza Ottona III. Jednak należy przyjąć, że proces "upaństwowienia" orła jako godła na herbie Polski był długi. Jako jeden z najważniejszych okresów przyjmuje się wiek XIII. Wtedy to w 1295 roku Przemysł II użył po raz pierwszy na pieczęci majestatycznej ukoronowanego orła jako godła państwa. Po nim tego znaku używali władcy dążący do zjednoczenia Polski. Występujący wcześniej, na denarach Chrobrego, wizerunek nie daje pewności czy mamy tu do czynienia z orłem, z pawiem czy jeszcze innym ptakiem. 

Przedstawienia orła podczas badań archeologicznych odkrywano wielokrotnie na różnych przedmiotach wiązanych z okresem średniowiecza i czasów nowożytnych: monety, broń, pieczęcie, kawałki skór, plakietki, które mogły pełnić rolę emblematów, np. przymocowane na pochwę miecza. Symbol ten umieszczano też na tarczach, chorągwiach i insygniach władzy. Chronologia najwcześniejszych znalezisk sięga X i XI wieku, czyli początków państwa polskiego. Według dra Jarosława Roli z Muzeum Okręgowego w Pile, w czasie badań jednego z pierwszych grodów piastowskich, na terenie Ujścia koło Piły, odkryto prawdopodobnie najstarszą plakietkę przedstawiającą orła piastowskiego. W tym ujęciu orzeł patrzy na wprost. W przypadku innych znalezisk głowa skierowana była na bok. Jeszcze przed II wojną światową znaleziono plakietkę z orłem na Ostrowie Lednickim. Wizerunki tego ptaka znajdują się też na kaptordze z Gdańska, na fragmencie blachy srebrnej z Dąbrowy na Pomorzu, na drewnianym amulecie z Wolina, na monetach Władysława II Wygnańca, Kazimierza Sprawiedliwego i innych władców. Przedstawieniem orła ozdobiono również warcab z Czerska. Od XIII wieku pojawia się nowa kategoria źródeł - pieczęcie władców i książąt. Z tego okresu, w trakcie wykopalisk we Wrocławiu pozyskano fragment złoconej skóry z wytłoczonym orłem. Był to znak, który również  pojawiał się w symbolice chrześcijańskiej, zdobiono nim także księgi liturgiczne. Występował na detalach architektonicznych począwszy od budowli romańskich. Od XIV wieku wizerunkiem orła zdobiono także nagrobne rzeźby kamienne. 

Graficzne ujęcie orła w herbie Polski zmieniało się przez kolejne stulecia naszych dziejów. W świadomości narodu orzeł utrwalił się jako znak szczególny Polaków. Przede wszystkim w czasach zaborów, kiedy to zakazywano używania tego godła, stał się on ucieleśnieniem marzeń o wolności, symbolem państwa polskiego i znakiem jego trwania w okresie niewoli. W czasach narodowych insurekcji opracowywano kolejne warianty dumnego, majestatycznego orła. Dziś zachwycamy się ilością i wspaniałym plastycznym opracowaniem powstańczych orłów. Warto zauważyć, że ruchy wolnościowe, organizacje narodowo wyzwoleńcze i Rząd Rzeczypospolitej na Uchodźstwie miały szczególne przywiązanie do orła w koronie. Obecnie obowiązujące godło nawiązuje do wzoru przedwojennego.

Od czasów gotyku, doszło nam jeszcze jedno istotne źródło do poznania przedstawień ważnych symboli. Pojawiły się wówczas piece kaflowe. Na licach kafli płytowych przedstawiano też motywy heraldyczne. Były to herby rodowe, ziemskie, rycerskie oraz instytucji kościelnych. Piec był urządzeniem praktycznym, które poza funkcją grzewczą stało się ważnym elementem wystroju wnętrz. Ze względu na treści przedstawione na kaflach mógł też być nośnikiem idei właściwych dla fundatora. Niektórzy badacze w tematyce kafli dopatrują się programu ideowego polskiego rycerstwa. Przedstawiano treści o charakterze religijno-moralizatorskim, dworskim jak i politycznym wyrażającym jedność Królestwa, które cechuje szersza wspólnota i silna władza królewska. Z tym ostatnim aspektem wiązały się przedstawienia herbów państwowych, czyli Orła w koronie i Pogoni. Odkrycia kafla z wizerunkiem orła w koronie dokonano także w Bydgoszczy podczas prac ziemnych i związanych z nimi badań ratowniczych w fosie bydgoskiego zamku. Jego szeroką analizę stylistyczną i chronologiczna przeprowadziła bydgoska archeolog Jolanta Szałkowska-Łoś. Reliefowy ornament na naszym egzemplarzu przedstawia orła w koronie, zwróconego głową w prawo, z rozpostartymi skrzydłami i dwudzielnym ogonem. Godło umieszczono na polu spiczastej tarczy przedstawionej w stylu barokowym. Powierzchnię pokryto zielonym szkliwem. Wizerunek godła został zakomponowany ze znajomością reguł heraldyki, a zwrócenie głowy w prawą stronę podkreśla jego powagę i dostojeństwo. Możemy sądzić, że chodziło tu o przedstawienie herbu państwowego. Na terenie Polski północnej (łącznie z dawnymi Prusami Królewskimi) jest to znalezisko jednostkowe. Trudno precyzyjnie określić czas wytworzenia kafla, natomiast kres użytkowania pieca możemy wiązać z "potopem" szwedzkim (1655-1660), gdyż wtedy to bydgoski zamek został wysadzony. Gotyckiej warowni już nie odbudowywano, a kamienie i cegły z ruin wykorzystano przy wznoszeniu innych budynków bądź do zasypywania fosy.

W późniejszych okresach wiele pieców charakteryzowało bogate zwieńczenie, które niejednokrotnie, szczególnie w rezydencjach możnych , przybierało postać swoistych rzeźb. Wśród nich wyróżnia się ten z Salonu Narożnego w Łańcucie zwieńczony realistycznym wizerunkiem białego orła z rozpostartymi skrzydłami, w złotej koronie i ze złotymi szponami postawiony około 1900 roku na zamówienie Romana Potockiego.

Przywiązanie do znaku orła dziś wyraża się m.in. poprzez nadawanie nazw organizacjom patriotycznym, klubom sportowym, firmom, statkom i różnym projektom edukacyjnym. Najstarsze, ustanowione w 1705 roku przez Augusta II Mocnego,  i zarazem najwyższe odznaczenie państwowe Rzeczypospolitej Polskiej nosi nazwę Orderu Orła Białego. W nawiązaniu do przypadającej w 2018 roku setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości Senat RP pod patronatem marszałka Senatu zorganizował konkurs plastyczny "Orzeł Biały - nasza duma". Uczniowie szkół podstawowych i ponadpodstawowych będą dzięki temu zmotywowani do poznania historii naszych symboli narodowych i pogłębiania wiedzy o jednym z najistotniejszych znaków państwa polskiego. Natomiast wśród najmłodszych popularnym ponownie staje się wiersz Władysława Bełzy p.t. "Katechizm polskiego dziecka" rozpoczynający się od słów: 

- "Kto ty jesteś?
- Polak mały.
- Jaki znak twój?
- Orzeł biały…"
 
 

...		Józef Łoś   ARCHIWUM FELIETONÓW	............................	Na ilustracji: Orzeł Kazimierza Wielkiego, ok. 1350 roku.  POLEĆ TEN ARTYKUŁ ZNAJOMYM Z FACEBOOKA
..		.....................................
..				...........................................................................................